توالی‌یابی هول اگزوم یا Whole Exome Sequencing (WES) یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های بررسی ژنتیکی است که امکان شناسایی جهش‌های مؤثر در بروز بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان را فراهم می‌کند. در این روش، فقط نواحی کدکننده‌ی ژن‌ها (اگزون‌ها) که مسئول تولید پروتئین هستند، با دقت بالا توالی‌یابی می‌شوند. چون بیشتر جهش‌های مؤثر در بیماری‌ها در همین نواحی رخ می‌دهند، WES به‌عنوان یک روش دقیق، مقرون‌به‌صرفه و کاربردی در مطالعات بالینی شناخته شده است.
WES چیست و چه تفاوتی با توالی‌یابی هول ژنوم دارد؟
توالی‌یابی هول ژنوم (WGS) کل ژنوم از جمله نواحی کدکننده، غیرکدکننده، اینترون‌ها و تنظیم‌کننده‌ها را بررسی می‌کند. اما WES فقط روی بخش‌هایی از ژنوم تمرکز دارد که اطلاعات پروتئینی را کد می‌کنند؛ یعنی حدود ۱ تا ۲ درصد کل ژنوم. همین تمرکز هدفمند باعث می‌شود:
- اطلاعات مربوط به جهش‌های بیماری‌زا دقیق‌تر استخراج شود.
- هزینه و زمان اجرای تست کاهش یابد.
- برای تحلیل‌های سرطان‌شناسی بالینی، کاربردی‌تر باشد.
کاربردهای WES در سرطان‌شناسی
WES در بسیاری از جنبه‌های تشخیص، درمان و پیشگیری از سرطان نقش کلیدی دارد:
۱. تشخیص جهش‌های سرطان‌زا
بسیاری از سرطان‌ها بر اثر جهش در ژن‌هایی مانند BRCA1 و TP53 به وجود می‌آیند. WES می‌تواند این جهش‌ها را با دقت بالا شناسایی کند و به پزشکان کمک کند تا علت ژنتیکی بیماری را شناسایی کنند.
۲. انتخاب درمان‌های هدفمند
پزشکان با دانستن جهش‌های خاص موجود در تومور می‌توانند داروهایی تجویز کنند که مستقیماً آن مسیرهای مولکولی را هدف بگیرند. این یعنی درمان دقیق برای هر فرد.
۳. شناسایی مقاومت دارویی
اگر بیمار به دارو پاسخ ندهد، WES کمک می‌کند جهش‌های مرتبط با مقاومت را شناسایی کرده و راهکار درمانی جدید ارائه دهد.
۴. تشخیص زودهنگام در افراد پرخطر
افرادی که سابقه خانوادگی سرطان دارند می‌توانند با انجام WES، از وجود جهش‌های ارثی آگاه شوند و اقدامات پیشگیرانه را به‌موقع شروع کنند.
مراحل انجام توالی‌یابی هول اگزوم
۱. استخراج DNA از نمونه (خون یا بزاق)
۲. ساخت کتابخانه ژنی و آماده‌سازی نمونه
۳. غنی‌سازی نواحی اگزومی با استفاده از پروب‌های خاص
۴. توالی‌یابی با دستگاه‌های پیشرفته NGS (مثل Illumina)
۵. تحلیل داده‌ها با نرم‌افزارهای بیوانفورماتیکی برای شناسایی جهش‌ها
مزایای توالی‌یابی هول اگزوم در تشخیص سرطان
- دقت بالا در شناسایی جهش‌های بیماری‌زا
- هزینه پایین‌تر نسبت به هول ژنوم
- تمرکز بر ژن‌های کلیدی سرطان‌زا
- قابلیت استفاده مجدد از داده‌ها برای تحلیل‌های ثانویه
آزمایش هول اگزوم wes در بارداری
آزمایش WES (توالی‌یابی کل اگزوم) در دوران بارداری یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های ژنتیکی برای شناسایی اختلالات نادر و ارثی است که نقش مهمی در تشخیص و پیشگیری از بیماری‌های ژنتیکی در جنین دارد.
برخلاف آزمایش‌هایی مانند کاریوتایپ یا NIPT که عمدتاً تغییرات کروموزومی بزرگ را بررسی می‌کنند، WES به‌صورت دقیق نواحی کدکننده‌ی ژن‌ها (اگزون‌ها) را توالی‌یابی می‌کند. این نواحی فقط حدود دو درصد از کل ژنوم انسان را تشکیل می‌دهند اما مسئول بیش از ۸۵ درصد از بیماری‌های ژنتیکی شناخته‌شده هستند.
استفاده از این تکنولوژی در دوران بارداری معمولاً در شرایط خاص توصیه می‌شود؛ از جمله در مواردی که سابقه‌ی خانوادگی بیماری‌های ژنتیکی وجود دارد، در بارداری‌های پرخطر یا زمانی که در سونوگرافی آنومالی، ناهنجاری‌هایی در جنین مشاهده شده باشد. همچنین، WES می‌تواند در بررسی علت سقط‌های مکرر یا مرگ‌های داخل رحمی با منشا ناشناخته، اطلاعات ارزشمندی ارائه دهد.
در این روش می‌توان از نمونه‌هایی مانند مایع آمنیوتیک (آمنیوسنتز) یا پرزهای جفتی (CVS) برای تحلیل DNA جنین استفاده کرد. همچنین والدین می‌توانند پیش از بارداری، با انجام این تست از وضعیت ناقل بودن ژن‌های بیماری‌زا مطلع شوند.
با وجود مزایای گسترده، آزمایش WES نیاز به تفسیر تخصصی دارد و ممکن است یافته‌هایی مانند «واریانت‌های با اهمیت نامشخص» (VUS) گزارش شود که تصمیم‌گیری بالینی را پیچیده‌تر می‌کند. بنابراین، انجام این تست باید همراه با مشاوره ژنتیک باشد تا خانواده‌ها درک روشنی از نتایج و گزینه‌های پیش‌رو داشته باشند.
هزینه آزمایش هول اگزوم برای بارداری
در سال ۱۴۰۴، هزینه آزمایش WES (توالی‌یابی کل اگزوم) در ایران به‌طور میانگین بین ۲۵ تا ۳۰ میلیون تومان متغیر است. این هزینه بسته به نوع آزمایشگاه، کیفیت خدمات، سطح تحلیل بیوانفورماتیکی و وجود مشاوره ژنتیک می‌تواند کمی بیشتر یا کمتر باشد. در برخی مراکز خصوصی با تجهیزات پیشرفته و تفسیر دقیق‌تر، هزینه ممکن است تا حدود ۳۵ میلیون تومان نیز برسد. گرچه برخی بیمه‌های تکمیلی بخشی از هزینه را پوشش می‌دهند، اما معمولاً بیشتر هزینه به‌صورت آزاد محاسبه می‌شود.
این آزمایش در موارد خاص دوران بارداری، مثل سونوگرافی‌های غیرطبیعی یا سابقه بیماری ژنتیکی، به توصیه پزشک و با مشاوره ژنتیک انجام می‌شود و می‌تواند نقش مهمی در تصمیم‌گیری آگاهانه والدین ایفا کند.
محدودیت‌ها و چالش‌های WES
- نواحی غیرکدکننده بررسی نمی‌شوند و ممکن است برخی جهش‌ها از چشم پنهان بمانند.
- نیاز به زیرساخت تحلیلی قوی برای تفسیر نتایج
- خطر خطای نمونه‌گیری یا آلودگی در صورت عدم رعایت استانداردها
WES در کنار بیوپسی مایع؛ آینده تشخیص سرطان
ترکیب توالی‌یابی هول اگزوم با بیوپسی مایع می‌تواند تصویری جامع از وضعیت تومور در بدن ارائه دهد؛ بدون نیاز به جراحی. این روش نوین برای پایش پاسخ به درمان و کشف سریع جهش‌های جدید بسیار مؤثر است.
جمع‌بندی
توالی‌یابی هول اگزوم (WES) یکی از قدرتمندترین ابزارهای تشخیصی در پزشکی مدرن است که نقش مهمی در شناسایی دقیق جهش‌های سرطان‌زا ایفا می‌کند. این روش به‌دلیل تمرکز هدفمند، هزینه مناسب و دقت بالا، به گزینه‌ای اصلی برای پزشکان در طراحی درمان‌های شخصی‌سازی‌شده تبدیل شده است. اگر WES با روش‌های پیشرفته‌تری مثل بیوپسی مایع ترکیب شود، آینده‌ی تشخیص زودهنگام و غیرتهاجمی سرطان بسیار روشن خواهد بود.
