تایپ‌های پرخطر و کم‌خطر HPV؛ فهرست انواع ژنوتیپ‌ها

ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) یکی از شایع‌ترین عفونت‌های ویروسی منتقله از راه تماس جنسی در جهان است که بیش از ۸۰٪ افراد فعال از نظر جنسی در طول زندگی خود به یکی از ژنوتیپ‌های آن آلوده می‌شوند. این ویروس انواع مختلفی دارد که از نظر خطر ابتلا به بیماری‌های خوش‌خیم مانند زگیل تناسلی تا بیماری‌های جدی مانند سرطان دهانه رحم و گلو، طبقه‌بندی می‌شوند. شناخت تفاوت بین تایپ‌های پرخطر و کم‌خطر HPV نه‌تنها در انتخاب راهکارهای پیشگیری مانند واکسیناسیون مؤثر است، بلکه در تحلیل نتایج آزمایش‌های غربالگری نیز اهمیت بالایی دارد. در این مقاله با انواع ژنوتیپ‌های HPV، میزان خطر آن‌ها، روش‌های تشخیص و نقش واکسن‌ها در پیشگیری آشنا خواهید شد.

HPV چیست؟

ویروس پاپیلومای انسانی (HPV – Human Papillomavirus) گروهی از ویروس‌هاست که بیش از ۲۰۰ نوع ژنوتیپ مختلف دارد و عمدتاً از طریق تماس جنسی منتقل می‌شود. این ویروس می‌تواند پوست و غشاهای مخاطی نواحی مختلف بدن، از جمله دهانه رحم، واژن، آلت تناسلی، مقعد، دهان و گلو را آلوده کند. برخی از انواع HPV کاملاً بی‌ضرر هستند و بدون علائم خاصی از بین می‌روند، اما تایپ‌های پرخطر آن می‌توانند باعث ایجاد ضایعات پیش‌سرطانی و در نهایت منجر به سرطان دهانه رحم، مقعد یا حلق شوند. از طرف دیگر، تایپ‌های کم‌خطر معمولاً با زگیل تناسلی مرتبط هستند. درک دقیق این ویروس، اهمیت انجام غربالگری و استفاده از واکسن HPV را دوچندان می‌کند.

عوامل ابتلا به HPV

عفونت با ویروس HPV عمدتاً از طریق تماس جنسی، به‌ویژه رابطهٔ جنسی واژینال، مقعدی یا دهانی با فرد آلوده منتقل می‌شود. با این حال، تماس پوست به پوست در ناحیهٔ تناسلی نیز می‌تواند عامل انتقال باشد، حتی بدون دخول. عواملی مانند تعداد بالای شرکای جنسی، آغاز فعالیت جنسی در سن پایین، نداشتن رابطه جنسی ایمن (بدون کاندوم)، سیستم ایمنی ضعیف، و سابقهٔ ابتلا به سایر عفونت‌های مقاربتی (STDs) خطر ابتلا به HPV را افزایش می‌دهند. همچنین، سیگار کشیدن و بهداشت پایین ناحیه تناسلی می‌تواند خطر پیشرفت عفونت به مراحل پرخطر را بیشتر کند. توجه به این عوامل، نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت سلامت جنسی دارد.

تایپ‌ پرخطر و کم‌خطر HPV کدام‌اند؟

ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) بیش از ۲۰۰ ژنوتیپ دارد. حدود ۴۰ تای این ژنوتیپ‌ها غشای مخاطی دستگاه تناسلی، دهان و گلو را آلوده می‌کنند و از نظر سرطان‌زایی به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند:

دسته	ژنوتیپ‌های شاخص
کم‌خطر (Low-risk)	6، 11، 40، 42، 43، 44، 54، 61، 70، 72، 81، 89
پرخطر (High-risk)	16، 18، 31، 33، 35، 39، 45، 51، 52، 56، 58، 59، 66، 68، 73، 82

نکتهٔ کلیدی: ‌HPV-16 به تنهایی عامل حدود ۵۰٪ موارد سرطان دهانهٔ رحم است و همراه با HPV-18 نزدیک به ۷۰٪ موارد این سرطان را ایجاد می‌کنند. CDC

چرا شناخت ژنوتیپ‌ها مهم است؟

1. انتخاب روش غربالگری مناسب: آزمایش‌های مولکولیِ مورد تأیید FDA حضور ۱۴ ژنوتیپ پرخطر بالا را گزارش می‌کنند؛ دانستن این فهرست به تفسیر نتیجهٔ تست کمک می‌کند. CDC
2. پیشگیری هدفمند با واکسن: واکسن ۹ ظرفیتی Gardasil-9 در برابر ۹ ژنوتیپ اصلی (6، 11، 16، 18، 31، 33، 45، 52، 58) ایمنی ایجاد می‌کند. CDC
3. مدیریت فواصل پیگیری: زنان با تست مثبتِ ژنوتیپ‌های پرخطر باید در فواصل کوتاه‌تری کولپوسکوپی یا پاپ‌اسمیر تکرار کنند.

واکسن Gardasil-9 چه تایپ‌هایی را پوشش می‌دهد؟

نوع واکسن	ژنوتیپ‌های تحت پوشش	جمع‌بندی بالینی
Gardasil-9	6، 11، 16، 18، 31، 33، 45، 52، 58	جلوگیری از زگیل تناسلی (6، 11) و حدود ۹۰٪‌ سرطان‌های مرتبط با HPV پرخطر

پیشنهاد عملی: بهترین سن آغاز واکسیناسیون ۹–۱۲ سال است، اما تا ۲۶ سال (و در شرایط خاص تا ۴۵ سال) همچنان مفید خواهد بود.

غربالگری و تشخیص: چه زمانی تست بدهیم؟

• ۲۰–۲۴ سال: پاپ‌اسمیر هر سه سال.
• ۲۵–۶۵ سال:
  • تست HPV پرایمری هر ۵ سال یا
  • کو-تست (HPV + پاپ) هر ۵ سال یا
  • پاپ‌اسمیر تنها، هر ۳ سال.
• نتیجهٔ مثبت برای ژنوتیپ‌های 16 یا 18: کولپوسکوپی فوری توصیه می‌شود. برای سایر ژنوتیپ‌های پرخطر، پیگیری ظرف ۱۲ ماه کافی است (مطابق دستورالعمل ASCCP).

علائم بالینی شایع

گروه ژنوتیپ	تظاهر بالینی غالب
کم‌خطر	زگیل تناسلی، پاپیلوماتوز تنفسی راجعه American Cancer Society
پرخطر	ضایعات پیش‌سرطانی دهانهٔ رحم، سرطان دهانهٔ رحم، مقعد، آلت و اوروفارنکس World Health Organization

تشخیص HPV با روش NGS (توالی‌یابی نسل جدید)

تکنولوژی NGS یا توالی‌یابی نسل جدید (Next-Generation Sequencing) یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های مولکولی برای شناسایی و تایپ‌گذاری ویروس HPV محسوب می‌شود. برخلاف روش‌های سنتی مانند PCR که تنها چند ژنوتیپ خاص را شناسایی می‌کنند، NGS قادر است صدها ژنوتیپ HPV را به‌صورت همزمان و با دقت بالا شناسایی کند. این روش، با توالی‌یابی کامل DNA ویروسی در نمونه‌هایی مانند سواب دهانه رحم، ناحیه مقعد یا دهان، نه‌تنها تایپ‌های پرخطر و کم‌خطر را تفکیک می‌کند، بلکه امکان کشف ژنوتیپ‌های نادر یا نوظهور را نیز فراهم می‌سازد. تشخیص HPV با NGS به‌ویژه در مطالعات اپیدمیولوژیک، برنامه‌های واکسیناسیون هدفمند، و ارزیابی دقیق خطر سرطان بسیار ارزشمند است. همچنین در بیماران با تست HPV مثبت، این روش می‌تواند اطلاعات دقیق‌تری برای تصمیم‌گیری بالینی ارائه دهد.

روش تست NGS در شناسایی ژنوتیپ‌های HPV

تکنولوژی NGS (Next-Generation Sequencing) یک روش پیشرفته توالی‌یابی DNA است که برای شناسایی دقیق ژنوتیپ‌های HPV کاربرد گسترده‌ای در آزمایشگاه‌های تشخیص مولکولی دارد. در این روش، ابتدا از نمونه‌هایی مانند سواب دهانه رحم، ناحیه تناسلی، مقعد یا حلق DNA استخراج می‌شود. سپس نواحی خاصی از ژنوم ویروس HPV – معمولاً ناحیه L1 که بین تمام ژنوتیپ‌ها مشترک است – با استفاده از پرایمرهای خاص تکثیر (amplify) می‌شود.

در مرحله بعد، محصولات PCR وارد فرآیند توالی‌یابی با پلتفرم‌های NGS مانند Illumina یا Ion Torrent می‌شوند. این پلتفرم‌ها قادرند هزاران توالی مختلف را به‌صورت همزمان بخوانند، و با مقایسهٔ این توالی‌ها با پایگاه داده‌های ژنومی، تعیین دقیق نوع ژنوتیپ HPV (اعم از پرخطر و کم‌خطر) انجام می‌شود.

مزیت بزرگ این روش در مقایسه با تست‌های متداول PCR در آن است که:

• چندین ژنوتیپ را به‌طور همزمان در یک نمونه شناسایی می‌کند.
• ژنوتیپ‌های نادر یا ترکیبی را که در سایر تست‌ها شناسایی نمی‌شوند، کشف می‌کند.
• داده‌های کمی (quantitative) درباره بار ویروسی ارائه می‌دهد.

این ویژگی‌ها باعث شده تست NGS به‌عنوان استاندارد طلایی در غربالگری پیشرفته، مطالعات واکسیناسیون و ارزیابی خطر سرطان در حوزه HPV شناخته شود.

آیا ویروس HPV از بدن خارج می‌شود؟

بله، در اغلب موارد، به‌ویژه زمانی که فرد جوان و دارای سیستم ایمنی قوی باشد، بدن می‌تواند ویروس HPV را طی چند ماه تا دو سال پاک‌سازی کند. بیش از ۹۰٪ عفونت‌های HPV کم‌خطر (مانند تایپ‌های 6 و 11) و بسیاری از ژنوتیپ‌های پرخطر نیز بدون مداخله پزشکی از بدن خارج می‌شوند. با این حال، در برخی افراد، عفونت پایدار می‌ماند و ممکن است به ضایعات پیش‌سرطانی یا حتی سرطان منجر شود.

فاکتورهایی که می‌توانند باعث ماندگاری ویروس در بدن شوند عبارت‌اند از:

• تضعیف سیستم ایمنی (مثلاً در بیماران پیوندی یا مبتلا به HIV)
• سیگار کشیدن
• تعدد شرکای جنسی
• عدم پیگیری غربالگری‌های منظم

بنابراین، حتی اگر HPV معمولاً خودبه‌خود پاک شود، انجام پاپ‌اسمیر منظم، تست HPV، و در صورت لزوم واکسیناسیون نقش مهمی در کنترل این ویروس و پیشگیری از عوارض بلندمدت آن دارد.

جمع‌بندی

• کم‌خطر: ژنوتیپ‌های 6 و 11 در صدر؛ با زگیل تناسلی مرتبط‌اند.
• پرخطر: ژنوتیپ‌های 16 و 18 مهم‌ترین عوامل سرطان دهانهٔ رحم‌اند.
• واکسیناسیون + غربالگری منظم مؤثرترین راه کاهش بروز سرطان‌های مرتبط با HPV است.

با رعایت این دو عامل پیشگیرانه، می‌توانیم بار بیماری‌های مرتبط با HPV را به‌طور چشمگیری کاهش دهیم.